حضور قلب در نماز

فکر کردم توی این گیر و داد گرونی و حرفهای اقتصادی و بزن و بخور و دعوا و مرافه، یه سری حرف ها و یه سری مطالب داره کنج کتابخونه ها خاک میخوره و دیگه خریداری نداره. حتی بین خود ما مذهبی ها دیگه رنگ و بویی نداره !خواستیم در این پُست سری بزنیم به بحث نماز و حضور قلب در نماز. گرچه کتاب ها در این باب نوشته شده و اساتید زیادی به این مسئله پرداخته، اما خواستیم در حد نکته برداری از کتب ممتاز، من باب تذکر و تکرار، بار دیگر این مسائل فراموش شده را برای خود مرور و بازگو کنیم . نکات این مطلب برگرفته است از سری کتاب های " در محضر روح اله " که در این کتاب به بررسی حضور قلب در نماز، پرداخته است و اغلب مراجعات کتاب هم به کتاب آداب الصلاة و چهل حدیث حضرت امام (ره) میباشد.

خب در اهمیّت نماز مطالب بسیاری گفته شده است، اما اگر کسی اهل تفکر باشد همین یک روایت از امام صادق(ع) او را بس است:

 اول چیزی که انسان به آن محاسبه میشود نماز است. اگر نماز قبول شد سایر اعمال هم از نمازگزار قبول میشود و اگر رد شد اعمال دیگر نیز مردود است. پس هر گاه نماز میخوانی، با قلب خود متوجه خدای سبحان باش تا دعا و نماز تو قبول شود و خدا با قلوب مؤمنان به تو رو کند.(1)

 

 

موانع حضور قلب در نماز :

 

›› چشم و گوش

اولین و پیش پا افتاده ترین مانعی که باعث عدم تمرکز درنماز است همان حواس ظاهری ما یعنی دیدن و شنیدن است. افتادن چشم به اجسام یا افراد و یا شنیدن صوت هایی که نا خود آگاه افسار ذهنمان را به دست میگرد، اولین مانع حضور قلب در نماز است.

درمان : علما و عابدان برای رفع این عامل در اتاق های کوچک و بدون تردد نماز میگزاردند و برای عبادت خود یک فضای مجزا در نظر گرفته میگرفتند. نماز خواندن در مساجد و به جماعت هم راه حل درمان این قضیه است.

 

›› هرزه گردی خیال

اما هر چه انسان تنها باشد و در مکان ساکت و تاریک هم نماز بخواند، درب اوهام و خیال را نمیتواند به روی خودش ببندد. همان آشنای همیشگی و قدیمی نمازهایمان که بعضاً با تکبرة الاحرام سر و کله اش پیدا میشود و با سلام نماز بار و بندیلش را جمع میکند و میرود. به طوری که نمیفهمیم چه گفتیم و چه کردیم.

درمان :

1- اولین نکته در درمان مسافرت های خیالی در نماز، تمرین و ممارست در کنترل قوه خیال است. یعنی تا ذهن خواست منحرف شود، عنان آنرا به دست گرفتن و متوجه خدا گردانیدن.

همچنین داشتن صبر و حوصله! چون این کار فقط با تمرین و زمان بدست می آید و نا امیدی از عجز به انجام دادن این کار، مکر و حیله شیطان است. شاید در روزهای اول بتوانیم فقط مقدار کمی زمام ذهن را بدست بگیریم، اما با مجاهدت و توجه کردن به این قضیه و امادگی های ذهنی، انشااله به کل نماز ختم میشود.

 

2- امام (ره) در ادامه، راه حل این مسئله را علم به اهمیت نماز و علم به احساس احتیاج واقعی ما به نماز ذکر کرده اند. به طوری که انسان به نماز به چشم تحمیل و تکلیف نگاه نکند و با اشتیاق به سراغ نماز برود.

 

3- و در نهایت طلب دستگیری از خداوند و درخواست اصلاح نماز در خلوت با تضرع و التماس به درگاه الهی.

 

›› حبّ دنیا

امام(ره) سومین مانع حضور قلب را حبّ دنیا میدانند و این مسئله را بسیار زیبا نقل میکنند که ذهن همانجا میرود که میل دارد. یعنی انسان تا زمانی که به کاری مشغول است ذهنش درگیر اوست اما هنگامی که فراغت پیدا کرد، سریعاً ذهنش سراغ محبوب های زندگیش را میگیرد.

"آنان که که حبّ مال و ریاست و شرف در دل انهاست،  در خواب نیز مطلوب خود را میبینند."

درمان :

1-     علم به مفسده های حبّ دنیا : حُبّ الدّنیا رأسُ کلُّ خَطیئَه ...

2-     عمل به ضدّ : از درمان های عملی حبّ دنیا، عمل به ضد است . یعنی مثلاً از آنچه دوست دارید و از انچه تعلق دارید صدقه بدهید. غذایی که دوست دارید به کسی بدهید و ...

( مقابله با حبّ دنیا بحثی است عظیم که در مجال صحبت ما نمیگنجد )

 

عوامل حضور قلب در نماز

 

›› فراغت وقت :

" مقصود از فراغت وقت آن است که انسان در هر شبانه روزی برای عبادت خود وقتی را معین کند که در آن وقت، خود را موظف بداند فقط به عبادت بپردازد و اشتغال دیگری را برای خود در آن وقت قرار ندهند."

اهتمام به خواندن نماز در اول وقت و ترجیح دادن نماز بر هر کاری، در همین مجموعه قرار میگیرد. به طوری که رسول خدا (ص) دو گروه را از خود نمیدانند و در حوض کوثر بر ایشان وارد نمیشود، یکی کسی که نماز را سبک میشمارد و دیگری کسی که شراب می آشامد. (2)

و همچنین امام موسی کاظم(ع) فرمودند : چون پدرم را وقت وفات رسید فرمود: ای پسرک من، همانا نائل نشود شفاعت ما را کسی که نمازش را سبک شمارد.(3)

از حضرت امیر (ع) روایت شده که چون وقت نماز میشد، به خود میپیچید و متزلزل میشد. عرض کردند به آن حضرت این چه حالی است تو را یا امیرالمؤمنین ؟ میفرمود: " آمد وقت امانتی که خدای تعالی عرضه داشت آنرا بر آسمانها و زمینها و ابا کردند از حمل آن و ترسیدند از آن! " (4)

 

 

››  فراغت قلب :

" و از فراغت وقت مهمتر، فراغت قلب است. بلکه فراغت وقت نیز مقدمه ای برای این است."

امام (ره) در کتابشان با اشاره به داستان کشیدن تیر از پای مبارک امیرالمؤمنین در نماز، نقل میکنند : یکی از دوستان ما میگفت وقتی با جمعی از اوباش در اصفهان منازعه کردیم، در بین اشتغال به زد و خورد میدیدم بعضی از آنها با مشت به من می زنند، اما من نمیفهمیدم چیست! بعد که به خودم آمدم دیدم با کارد چندین زخم به من زدند که از آثار آن تا چندی بستری بودم. البته نکته آن هم معلوم است. وقتی که نفس، توجه تام به یک امری پیدا کرد، از مُلک بدن غافل می شود و احساسات از کار می افتد و همتش هم واحد میشود. و با ذکر این مثال این امر را غیر ممکن نمیدانند و اعتقادشان بر این است که در صحبت های روزانه بین مردم این شرایط به تعداد زیاد اتفاق می افتد چه برسد به صحبت بنده با خدا!

 

 راه تحصیل فراغت قلب :

حضرت امام (ره) غنای روحی را سبب فراغت قلب میدانند.

منظور این است کسی که قدرت الهی را بزرگ تر از تمام قدرت های دنیوی بداند، و هنگامی که بداند تمام موجودات از خاک تا افلاک، نیازمندان خداوندند، احتیاجی به توجه به غیر ندارد. و هنگامی که بنده پشت پا به همه ی دنیا زد و قلب را متوجه غنیّ بالذات کرد و فهمید هیچ قدرت و عزت و سلطنتی نیست مگر در پیشگاه مقدس حق، آنگاه بی نیاز از دو عالم شود و ملک سلیمان هم در نظرش پشیزی نیاید.

 

›› توجه به اسرار باطنی نماز

 ایشان در این زمینه میفرمایند : "بدان که حضور قلب در عبادات حاصل نشود مگر به فهماندن به قلب اهمیت عبادات را. و آن در حقیقت ممکن نشود مگر به فهمیدن اسرار و حقایق آنها.

 

از جمله اسرار باطنی تجسم اعمال است :

"و برای تمام اعمال صورتی است باطنی و ملکوتی و اثری است در قلب عابد". همانطور که آیات بسیاری دلالت بر تجسم اعمال دارند ( وَ وَجَدوا ما عَمِلُوا حاضِراً / سوره کهف آیه 69 )

حضرت صادق (ع) فرمودند :

کسی که نمازهای واحب را در اول وقت به جا آورد و حدود آنها را بپا دارد، فرشته ای آن نماز را در حالی که سفید و پاکیزه است بالا برد و میگوید : خداوند تو را نگاه دارد چنانچه تو مرا نگاه داشتی ، و کسی که بعد از وقت آن نماز را بجا آورد و حدود آنها را به پا ندارد، بالا برد آنها را فرشته ای در حالی که سیاه و تاریک است، و فریاد زند به او : ضایع کردی مرا، خداوند تو را ضایع کند و مراعات نکند خداوند تو را چنانچه مرا مراعات نکردی! (5)

 

 

حال توجه به اسرار نماز و ذکر نکات حضور قلب در نماز، در این مجال نمیگند و این مطلب در مقابل دریای معارف و کتب نوشته شده در این باب، حتی نام " اشاره " هم نمیتواند داشته باشد، اما باز هم سراغ مطالب امام عزیزمان میرویم تا این بحث را پایان ببریم :

"هر قدر میتواند جدیت کند که لااقل واجبات را با حضور قلب بجا بیاورد و اصلاح نقایص آنها را نیز با نوافل کند . چنانچه در احادیث شریفه است که نوافل جبران نواقص را میکند و سبب قبول آنها میشود"

امام صادق (ع) فرمودند : بالا میرود برای مرد از نماز، یک هشتم یا یک چهارم یا نصف آن یا بیشتر، ولی

خدای تعالی تمام کند آن را به نافله ها. (6)

 

منابع :

1-       کافی ج 3  ص 268

2-       فروع کافی ج 3 ص 269

3-       فروع کافی  ج 3 ص 270

4-       مستدرک الوسایل،کتاب الصلوة، ابواب افعال الصلوة، باب 2، حدیث 5 و 14

5-       امالی صدوق ص 256

6-       وسائل الشیعه ج 3 ص 54